Rad?ów le??cy na lewym brzegu Dunajca, nale?y do najstarszych miejscowo?ci w Polsce. W wiekach zamierzch?ych, to kraina nieprzebytych borów, poprzeszywana strumieniami. W tej okolicy ??czy?y si? ze sob? Puszcza Niepo?omicka i Puszcza Sandomierska, po których zosta?y zaledwie ?lady w postaci niewielkich lasów i nazw okolicznych miejscowo?ci.



Mapa Rad?owa i okolic z uwzgl?dnieniem nieistniej?cych wiosek Koniec XVI wieku


Ros?awice

W 1369 roku pojawiaj? si? nie istniej?ce dzi? ju? Ros?awice, które le?a?y nad Dunajcem i graniczy?y z ??k? Siedleck? i Kargowem. Nazwy miejscowo?ci zako?czonych na -ce jak Ros?awice, Biskupice, ... nosz? nazw? patronimicznych, wskazuj? one na star? metryk? tych osad, zw?aszcza gdy uwzgl?dni si? ich po?o?enie na najurodzajniejszych i najwcze?niej zaludnionych terenach w dolinie Dunajca. W 1448 r Stanis?aw z Rudna i Je?owa sprzeda? za 45 grzywie? z prawem odkupienia po 4 latach Wojciechowi z ??ki swój las nad Dunajcem wraz z polami i ??kami nad rzek? Sanok?, le??cymi od strony ??ki mi?dzy Dunajcem, Ros?awicami i Kargowem.

Kargów

Kargów dzi? ju? nie istnieje jako osobna osada. W XVIII zosta? wch?oni?ty przez Biskupice Rad?owskie, ale jako nazwa przetrwa?a do naszych czasów w nazwie pól w Glowie. W XV w Kargów s?siadowa? z Rad?owem, Biskupicami, Glowem. W?a?cicielem Kargowa w 1528 r by? kardyna? Fra?ciszek Jagiello?czyk. Poddani z Kargowa uprawiali chmiel i w ramach darowizny dostarczali piwo. Dodatkowo poddani p?acili 60 gr czynszu, oddawali po 20 jajek, po 2 koguty, sery. Odrabiali w folwarku jutrzyny - ka?dy orz?c i siej?c po 2 korce pszenicy i owsa. Klasztor Benedyktynów tynieckich uzyska? z nadania Judyty, ?ony W?adys?awa Hermana mi?dzy innymi Kargów. W XV wieku dokumenty Kazimierza Jagiello?czyka z 1456 powiadamiaj?, ?e Kargów by? w?asno?ci? Klasztoru.


Niwka - Przydro?na kapliczka
Cmentarz z I Wojny ?wiatowej




Niwka

Niwka to osada, która zwi?zana by?a z parafi? Rad?ów. Potwierdza to Archiwum Parafialne w Rad?owie (1609 -1643 r.) W 1618 r. istnienie tej wioski potwierdza równie? wizytacja parafialna. Wspomina si? te? o niej oko?o 1668r. kiedy to w?a?ciciele dóbr rad?owskich biskupi krakowscy na terenie le?nym przy pó?nocnej granicy w?o?ci wierzchos?awickiej osadzili zagrodników, daj?c tym samym pocz?tek osadzie. Zagrodnicy, to ludno?? ch?opska. Zagrodnik mia? dom i 1/4 ?ana ziemi. Takie niewielkie parcele ziemi nazywano niwami i to prawdopodobnie od nich przyj??a nazw? miejscowo??. Ch?opi z Niwki, aby powi?kszy? area? ziemi wykorzystywali ?wie?o wykarczowane pola w lasach. Pola te nazywano jajny, ?azy lub przykopki. G?ówny area? by? przeznaczony pod upraw? zbó?, reszt? zajmowa?y ogrody, ??ki i pastwiska. Jak twierdz? mieszka?cy wsi pierwsze domy pojawi?y si? pod lasem w odleg?o?ci oko?o 1.5 km od obecnej drogi. Z czasem osada zacz??a przesuwa? si? w kierunku wschodnim i obecnie ci?gnie si? wzd?u? drogi. Tam gdzie dawniej by?a wie? zwana na pocz?tku ?azy, pó?niej pozosta?y pola uprawne pod tak? w?a?nie nazw?.
W XVIII w zwi?zku ze wzrastaj?cym uciskiem feudalnych, ch?opi w kluczu rad?owskim uporczywie walczyli o mo?liwo?ci sprzeda?y gruntu cz??ciami. Ostra by?a walka o utrzymanie area?u. W Rad?owie gromada rozdzieli?a mi?dzy siebie bez wiedzy dworu puste role, obsia?a je i zbiera?a z nich plony. Z biegiem lat Niwka rozrasta?a si? b?d?c dobrze zarz?dzana przez biskupów krakowskich Z 1885 r. istnieje opis Niwki zamieszczony w s?owniku geograficznym: "Niwka wie? w powiecie brzeskim, w piaszczystej równinie na lewym brzegu Dunajca, oko?o 0.5 km na po?udnie od Rad?owa, ma kas? po?yczkow? z kapita?em 2899 z?. warto?ci aktywów, 386 mieszka?ców wyznania rzymsko - katolickiego, parafia w Rad?owie. Wi?ksze posiad?o?ci (Ludwik Hencel) na 85 morgach ??k, posiad?o?ci mniejsze to 403 parcele roli, 54 ??k i 95 morgów pastwisk. Na zachodzie graniczy z Bobrownikami, na po?udnie z Wierzchos?awicami, od wschodu otacza j? bór sosnowy."
W po?owie grudnia 1914 r. rozpoczyna si? odwrót wojsk rosyjskich spod Krakowa. W nocy z 17 na 18 grudnia ?o?nierze rosyjscy wyparli Niemców do Niwki. Wie? zosta?a zniszczona. Pami?tk? po tych wydarzeniach jest cmentarz ?o?nierzy walcz?cych w I wojnie ?wiatowej. Na tym cmentarzu jest 136 grobów, 270 pochowanych ?o?nierzy w tym 227 nieznanych. Powo?any Spo?eczny Komitet Odnowy Cmentarza Wojskowego z 1914 r. w Niwce rozpocz?? przygotowania do po?wi?cenia cmentarza. W Zak?adach Mechanicznych w Tarnowie odlano 4 krzy?e - wzór rosyjski, 3 krzy?e - wzór austriacki, 10 krzy?y - wzór niemiecki. Krzy?e zosta?y odlane w ramach czynu na rzecz ochrony miejsc pami?ci narodowej. Uroczysto?? po?wi?cenia cmentarza ustalono na dzie? 19 wrze?nia 1992 r. Na uroczysto?? zosta? zaproszony oficjalny przedstawiciel Republiki Austrii w Polsce Konsul Generalny doktor Emil Brix. Przed pomnikiem zosta?a odprawiona Msza ?wi?ta i z?o?one wie?ce.
Dnia 7 wrze?nia 1939 r. w godzinach popo?udniowych niemiecka kolumna pancerna zaj??a Niwk?, a nast?pnie wkroczy?a do Rad?owa. W czasie tych walk trzy czo?gi niemieckie zosta?y unieruchomione, pozosta?e wróci?y pod szko?? w Niwce, stamt?d zacz??y si? posuwa? w kierunku po?udniowo zachodnim.
Mieszka?cy Niwki walczyli w czasie II Wojny ?wiatowej:
Pawe? Cholewa - Pszczyna, przebywa? w niewoli niemieckiej
Ignacy Wardza?a - zgin?? pod Pszczyn?
Józef Kostrzewa - starszy sier?ant - walczy? na wschodzie potem w powstaniu warszawskim, przebywa? w obozie w Westfalii,
?rodawa Karol - zgin?? pod Pszczyn?,
Pad?o Franciszek - walczy? pod Pszczyn?, dosta? si? do niewoli
z której uciek? do armii wyzwole?czej na zachodzie i walczy?
a? do zwyci?stwa w 1945 r.
Pawe? Kostrzewa - walczy? pod Pszczyn?,


W szeregach ZWZ - AK walczyli mieszka?cy Niwki: kapral podchor??y Ludwik Laskowicz "Kruk" i szeregowy Stanis?aw Klimek "Wrona". Brali oni udzia? w wielu udanych potyczkach z okupantem hitlerowskim.



Siedlec, ??ka Siedlecka, Glów

W drugiej po?owie XVI wieku w?a?ciciel Jurkowa Stanis?aw Kozierowski kupi? Siedlec i ??k? Siedleck? tworz?c w ten sposóbwi?kszy maj?tek ziemi. Glów w ci?gu XV i pocz?tkiem XVI wieku nale?a? do Marczowskich herbu Pó?kozic, od 1519 r do Jakubowskich, a w 1581 by? w?asno?ci? Jana Wilana z Przeuszyna w dawnym powiecie sandomierskim. W Glowie Tarnowscy posiadali ma?y folwark.

Biskupice Rad?owskie

Nie sposób jednoznacznie okre?li? czas powstania wioski. Wraz z powstaniem parafii w Rad?owie rozpoczynaj? si? dzieje Biskupic Rad?owskich i ich rozwój. Pierwsza wzmianka na temat tej wioski pochodzi z 1391 r. Kodeks Dyplomatyczny Katedry w. Wac?awa z lat 1257 - 1423 w jednym z dokumentów wymienia Biskupice w parafii Rad?ów.
Jan D?ugosz wspomina o Biskupicach przy Rad?owie, podkre?laj?c, ?e jest bardzo dobrze prosperuj?c?, licz?c? 17 ?anów, 3 karczmy, najlepszy dwór biskupi i maj?cy pierwsze miejsce pod wzgl?dem stanu maj?tkowego w kluczu rad?owskim. Biskupice Rad?owskie mimo cz?sto zmieniaj?cych si? granic zawsze przynale?a?y do Rad?owa. W 1581 r. we wsi tej jest so?tys o nieznanym nazwisku i niskim maj?tku - 1/4 ?ana. W 1645 r. wspomina si? so?tysa o nazwisku Drogost Kielecki. Otrzyma? on do?ywotnio od biskupów 1 ?an ziemi i zosta? zwolniony z podatków. Po jego ?mierci biskup krakowski Andrzej Trzebicki przydzieli? to so?ectwo Krzysztofowi i Dorocie Wysockim. Da? im dodatkowo 1/2 ?ana ziemi, kilka ??k i sadzawek z rybami, prawo wyr?bu drzewa w lesie dla swoich potrzeb, ale je?li wyrazi na to zgod? starosta rad?owski. Gospodarz musia? za to na wypadek wojny wstawi? si? w zbroi. P?acili te? czynsz notariuszowi na ?w. Marcina. W 1737 r. stan budownictwa wygl?da? bardzo op?akanie: powywracane parkany, powozownie i stajnie, zbudowane pod jednym dachem by?y zniszczone, a spichlerz na zbo?e ca?kowicie zepsuty. Podobny widok przedstawia?y budynki mieszkalne. Rejestr z 1757 r. zaznacza, ?e so?ectwo nadal posiada pola, ogrody, sady, ??ki, pastwiska i naby?o nowe pola tzw. "Usypisko", po?o?one po obu stronach Dunajca. Mieszka?cy posiadaj?cy 1/2 ?ana byli nazwani "olbi?skie" i "Goldzy?skie". Po wizytacji z tego roku bp. Za?uski wyda? dekret by so?tysi wi?cej dbali o porz?dek w swoich wioskach, by regulowali prawo zakupu, przeprowadzali s?dy zw?aszcza kryminalne. Ka?dy z nich musia? wiosce wpisa? podatek oraz powo?a? ludzi do obrony od ognia i wody. Podkre?lano te? by nie krzywdzili ludzi.


W XVI wieku najwa?niejsz? funkcj? gospodarcz? pe?ni?y folwarki. Jan D?ugosz wspomina o folwarku w Biskupicach Rad?owskich jako dobrze prosperuj?cym , co potwierdza dokument z 1536 r. Wizytacja z 1668 r. pokazuje, ?e folwark jest ogrodzony drewnianym p?otem, ale jest on "stary i nieco zaniedbany". Z czasem uleg? dalszej degradacji, dopiero bp. Jan Latalski rozpocz?? jego modernizacj? buduj?c obory i spichlerz, a w 1757 r. budynki te pokryto nowym gontem. Folwark w Biskupicach posiada? w 1668 r. jedno pole o gruntach r?dzinowych, Na Zagumniu" - bardzo urodzajne, które rocznie dawa?o 117 kop j?czmienia, 120 kop owsa. Drugie pole nazwane "Kujoców", trzecie "Trzybiska", czwarte "Za Dunajcem" ma?o urodzajne, piaszczyste, zosta?o rozdane ch?opom. W 1757 r. do tego dosz?o pole "Niwa" i "Pod K?p?". Za czasów Jana D?ugosza wioska posiada?a 17 ?anów kmieciowych, co stawia?o j? na pierwszym miejscu w kluczu rad?owskim. W 1536 r. jest tu 8,5 ?ana i 15 kmieci oraz 2 zagrodników maj?cych troch? pola. Od tego czasu daje si? coraz bardziej zaobserwowa? coraz wi?ksze rozdrobnienie. W 1668 r. w wiosce by?o 7,5 ?anów kmieciowych na których siedzia?o 13 kmieci, 8 zagrodników, 1 cha?upnik i 11 komorników.Dokument z 1536 r. podkre?la, ?e wszyscy mieszka?cy byli obci??eni pieni??nymi op?atami, darami w naturze, czy te? prac? w folwarku. Mieszka?cy Borz?cina pracowali we dworze w Biskupicach Rad?owskich. W latach 1536 - 1668 w Bispucach Rad?owskich by? jeden m?yn , który nie mia? ?adnych praw, by? on jednak zobowi?zany do pewnych ?wiadcze? na rzecz dworu rad?owskiego. W 1757 r. liczba m?ynów wzros?a do sze?ciu. Nale?a?y one do: Jana Treli, Piotra Liny, Kazimierza Chlebni, Jacka Kity i jego syna Tomasza Rudowskiego.

Jako podatek musieli p?aci? rocznie 52 z? i mle? zbo?e dworskie bez op?at. M?yn, który by? uprzywilejowany w tej wiosce przepad? wraz z kolejnym wylewem Dunajca. Znane jest od czasów Jana D?ugosza, ?e mieszka?cy Biskupic Rad?owskich oprócz ?wiadcze? dla biskupa krakowskiego sk?adali dziesi?cin? zwyk?? i konopn? do dekanatu krakowskiego której warto?? w tamtych czasach by?a szacowana na 30 grzywien.


Przes?dy, zabobony



Przes?dy, zabobony, ?rodki lecznicze i wiara ludu w Rad?owie.

Zebra? Franciszek Gawe?ek 1910 r. Przes?dy okoliczno?ciowe


Je?eli chleb przy pieczeniu spadnie z ?opaty, b?dzie nieszcz??cie w domu.
Z drogi po rzecz zapomnian? wraca? nie nale?y, gdy? darzy? si? nie b?dzie w podró?y.
Je?eli si? dziewczynie lub ch?opcu omiecie nogi, nie b?dzie w tym roku dru?bowa? na weselu
Dziewczyna chc?ca wyj?? za m?? musi pierwsza usi??? na tym miejscu na którym siedzia? ksi?dz chodz?cy po kol?dzie.
Nogami podczas siedzenia nie nale?y kiwa?, "bo si? diab?a ko?ysze".
Sitem nie sypie si? koniowi do ??obu, bo b?dzie wiecznie g?odny.
Na stole siedzie? si? nie godzi, gdy? Pan Jezus le?a? na stole podczas Bo?ego Narodzenia.
?wi?conego nie godzi si? dawa? tylko kotu i psu ze zwierz?t domowych.
Gdy komu dzwoni w uszach powiadaj? "kto? mówi o mnie".


Wyobra?enia religijne i poj?cia obyczajowe

Pozdrowienie Anielskie, a po wsadzeniu odzywa si? "Niech b?dzie pochwalony Jezus Chrystus"
Kto nie by? za ?ycia na Kalwaryi, musi po ?mierci odby? pielgrzymk? na kolanach.
Przed wyjazdem z domu czyni gospodarz biczyskiem znak krzy?a przed ko?mi, aby mu si? darzy?o w drodze.
Przed z?o?eniem zbo?a w s?sieku nale?y pokropi? stodo?? wod? ?wi?con? i odmówi? troje Pozdrowienia Anielskiego.
Podczas wsadzania do pieca chleba odmawia kobieta


Choroby i leki, zapatrywania higieniczne

Nie pozwalaj? bra? dziecku do ust grzebienia, by nie nabawi?o si? "?aby".
W?osy dziecka nale?y strzyc po raz pierwszy w trzecim roku ?ycia, w Wielk? Sobot? podczas dzwonienia w ko?ciele na "gloria".
Gdy dziecku wyrwie si? pierwszego z?ba, winno si? go rzuci? do "zagaci" ze s?owami "ne mysko drewniany, a dej mi ?elazny".
W?osów nie wyrzucaj? na dwór, by g?owa nie bola?a.
Gdy boli g?owa przyk?ada si? na czo?o r?cznik zmaczany w ?wi?conej wodzie, albo naciera chrzanem, albo przyk?ada ?opusie.
Na kolki stawia si? pijawki albo ba?ki albo rozparzony owies.
Brodawki powszechnie kurzajkami zwane, mo?na zgubi? pocieraj?c je powrózkiem lub ko?ci? z grobu
Z?amanie ko?ci leczy si? ok?adaj?c ?ywokostem
Liszaj smaruj? odwarem z fajki
?uszczka zasypuj? oko cukrem lub smaruj? miodem trzmielowym.
Na oparzenia posypuje si? sól lub gdy si? palce poparzy najlepiej chwyci? si? za uszy
Piegi usuwaj? myj?c si? w skorupach z jaj gotowanych w Wielk? Sobot?.
Gdy kto? ma wysypk? na wargach mówi?, ?e si? mu zimno wysypa?o; wargi smaruj? s?odk? ?mietan?
Zajady pociera si? r?bkiem koszuli - a zgin?.
Na ból z?bów przyk?ada si? skórki z chleba ?ytniego z cukrem lub pali lulek.
Na ból ?o??dka pije si? wódk? z pieprzem, pio?un lub odwar z mi?ty pieprzowej ?wi?conej w dzie? Matki Boskiej Zielnej.


Najskuteczniejszym lekarstwem na chrypk? jest picie:
- jaj surowych
- piwa warzonego z bia?kiem, cukrem, figami i rodzynkami
- t?usto?? z mlekiem


Na kaszel daj? pi?:
- borsucze sad?o
- na noc owija? szyj? onuckiem
- przyk?adaj? na piersi papier z tytoniu posmarowany ?wieczk? ?ojow?
- pij? cukier lodowaty z mlekiem


Bóle krzy?ów:
- robi? ok?ady z rozgrzanego popio?u
- przyk?adaj? ciep?? pokrzyw?
- stosuj? rumiane

Zapalenie oczu lecz? przyk?adaj?c:
- zimn? wod?
- swój mocz
- codzienn? ros?
- ok?adami z kwa?nego mleka zmieszanego z i?em.

Suchoty - mo?na si? ich nabawi? gdy si? po?knie:
- w?os kobiety
- ko?? z przedniej cz??ci ryby
- gdy si? ?pi na poduszce z suchotnikami

Wierzenia przywi?zane do ró?nych dni w roku

Zapusty - Jakie zapusty, taka Wielkanoc, je?eli w zapusty pogoda i Wielkanoc b?dzie pogodna.
Niedziela Palmowa - W dniu tym winien ka?dy z domowników zje?? po jednym kotku z palmy ?wi?conej, aby go nie bola?o gard?o.
Wielki pi?tek - W Wielki pi?tek nie nale?y sia?, bo zbo?e darzy? si? nie b?dzie. W dniu tym nale?y przed wschodem s?o?ca wyp?awi? konie w Rzece.
Wielka sobota - Kto by? ze ?wi?conkami pod ko?cio?em ma z koszykiem obej?? trzy razy dom dooko?a, aby z niego wyprowadzi? szczury.
Wielka niedziela - Kto jest uczciwy i godny, zobaczy wyszed?szy w tym dniu za wie?, jak s?o?ce przed zachodem trzy razy si? k?ania
Nowy rok- Dzieci ubogich rodziców chodz? gromadnie po wsi za "szczodrokami".
Dzie? ?w. Agaty - Od ?w. Agaty wyjmie ch?op p?ug ze zogaty.
Dzie? ?w. Agnieszki - ?wi?ta Agnieszka wypuszcza skowronki z mieszka.
Dzie? ?w. Jana Chrzciciela - Je?eli si? w wigili? ?w. Jana odleje wod? ze studni, woda ca?y rok b?dzie dobra.
?w. Micha? - Gdy grzmi ko?o ?w. Micha?a, wró?? d?ug? jesie?.

?w. Marcin-- ?w. Marcin na siwym koniu przyje?d?a. gdy nie ma ?niegu powiadali ?artobliwie, ?e ów Micha? konia w karty przegra?.

Widma

Lud utrzymuje, jakoby ka?dy cz?owiek przychodzi? na ?wiat z dwoma duchami: dobrym i z?ym. Ten ostatni ust?puje z cz?owieka dopiero po bierzmowaniu.

W dawnych czasach urz?dzano "dziady" to jest wieczerz? wspóln? dla ubogich, czyli dziadów. Ka?dy zamo?ny przynosi? po trosze: ziemniaków , kapusty, kaszy, m?ki itp.
W domu w którym zjawia? si? umar?y zastawiano sto?y, zapraszano ubogich i rozpoczynano uczt?, podczas której wznoszono mod?y za dusz? nieszcz??liw?.


Mamuny

Ka?da mamuna unika towarzystwa ludzi, stroni od nich, mieszka zazwyczaj w ma?ej niskiej, wal?cej si? chacie za wsi? lub pod lasem.
Nikt si? nie zbli?y do niej, nikt jej nie pozdrowi, a je?eli komu "wypadnie" uda? si? po rad?, czyni to jak najostro?niej.
Post?powanie mamun w ?yciu codziennym jest równie? inne ni?u zwyk?ych ludzi i tak: ma?o robi tylko w niedziel? przed wschodem s?o?ca ,lub gdy ludzie wracaj? z ko?cio?a po sumie, albo wreszcie podczas deszczu, gdy s?o?ce przy?wieca, a poka?e si? t?cza.

P?anetnicy

Ka?d? chmur?, wed?ug wierzenia ludu podtrzymuj? ro?li, silni m??czy?ni zwani p?anetnikami.
Zdarza si? cz?sto, ?e p?anetnicy schodz? na ziemi? ju? dla odpoczynku, ju? te? celem wybadania ludzi, czy ci zas?uguj? na lito??.
Inne opowiadania przedstawiaj? p?anetnika jako ubogiego wie?niaka, okrytego zwyk?? bia?? p?ótniank? w kapeluszu s?omianym na g?owie, który wszed?szy do chaty prosi? o po?ywienie.
Podczas jednego gor?cego dnia wst?pi? do chaty ubogiego wyrobnika bogato ubrany pan, prosz?c o wsparcie. By? to p?anetnik.
Tylko ludzie ?li nie ciesz? si? ?yczliwo?ci? p?anetników.


Prawo




"Strzelce" - grupa m?odzie?y w okresie mi?dzywojennym pracuj?ca przy naprawach dróg i mostków


Prawo dotycz?ce porz?dku gospodarczego

W 1747 r. biskup Andrzej Za?uski wyda? przepisy dotycz?ce porz?dku gospodarczego. Powo?a? samorz?d wiejski i urz?dników grodzkich: wójtowie, przysi?gli i dziesi?tnicy ?ci?gaj?cy podatki, wykonuj?cy funkcje s?dowe, administracyjne i podatkowe.
Wójt i przysi?gli mieli surowo pilnowa? kominów, nadzorowa? ich oczyszczanie co tydzie? i przestrzega? bezpiecze?stwa przeciwpo?arowego. Zagrody mia?y by? otoczone p?otem z wierzbowych ko?ków.
Ch?opi mieli kopa? rowy odwadniaj?ce, poprawia? je wiosn? i jesieni?. ??ki zaros?e krzakami mia?y by? karczowane. Na drogach budowano mostki. Nie wolno by?o wpuszcza? g?si, ?wi? i koni na ?wie?o obsiane pola. Pozwalano na zbieranie drzewa z lasów na budow? i opa?, ale tylko za zgod? dworu.
Za kradzie? drewna i sprzeda? grozi?y surowe kary - grzywna na ko?ció?. Za ?cinanie drzew, przerabianie ich na deski i sprzeda? grozi?a kara ?mierci.
W Rad?owie ch?opi rozpoczynali prac? równo ze wschodem s?o?ca, w po?udnie mieli godzin? przerwy, a pó?niej pracowali a? do zachodu s?o?ca.


Puszcza Rad?owska




Staw rybny w lesie


Puszcza Rad?owska

Pierwsze wiadomo?ci o Puszczy Rad?owskiej pochodz? z pierwszej po?owy XIII wieku. W XIV wieku biskupi krakowscy pilnie strzegli zasobów le?nych ograniczaj?c prawa do korzystania z nich okolicznej szlachcie.
W lasach obowi?zywa? zakaz polowania, wybierania m?odych ptaków i jaj z gniazd, to samo dotyczy?o m?odej zwierzyny.
Zbiór orzechów, grzybów i ?ywicy mia? si? odbywa? pod nadzorem le?nym.
Król W?adys?aw ?okietek pozwoli? Piotrowi z Dobczyc i jego braciom kosi? ??ki w lesie, zak?ada? barci, wycina? las na pola uprawne i wypasa? byd?o.
Puszcza Rad?owska stanowi?a dogodny teren do zak?adania stawów rybnych.
Puszcza dostarcza?a du?o dziczyzny, stanowi?a atrakcyjny teren do polowa?.
W 1413 r bawi? tu na ?owach W?adys?aw Jagie??o. W 1460 r biskup Tomasz Strz?pi?ski zezwoli? kapitule krakowskiej za?o?y? stawy rybne w lasach Rad?owskich w miejscu zwanym Karcz. Zbigniew Ole?nicki za?o?y? na granicy Niwki i Wierzchos?awic 3 stawy w których hodowane by?y ryby.


S?ownik

Jajny - ?wie?o wykarczowane pola w lasach
Jutrzyny - forma odrabiania pa?szczyzny
Lulek - rodzaj papierosa
?an - Obszar pe?norolnego gospodarstwa, w?óka
?an kmieciowy - Obszar gospodarstwa = 3,96 ha
?azy - ?wie?o wykarczowane pola w lasach
?opusie - li?cie ?opianu
?uszczka - ?wieca ?ojowa
Niwa- ?wie?o wykarczowane pola w lasach
Onucek - kawa?ek materia?u do owijania stóp
Pomiot?o - miot?a zrobiona ze s?omy, do wymiatania z pieca
Powrózek - sznur konopny
Przykopki - ?wie?o wykarczowane pola w lasach
Pype? - naro?l na j?zyku u kury
Szczodraki - ma?e bocheneczki chleba
Zaga? - przestrze? wolna mi?dzy ?cian?, a piecem
Zagrodnicy - ludno?? ch?opska posiadaj?ca dom i 1/4 ?ana ziemi
Z?by drewniane - z?by mleczne
Z?by ?elazne - z?by sta?e



Literatura:
1. Dzieje miasta i regionu - F. Kiryk, Z. Ruta
2. Dziedzictwo mieszkowych dru?ynników - Franciszek Ziejka
3. Wierzcho?awice - Dzieje wsi i gminy - F. Kiryk, Z. Ruta
4. S?ownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s?owia?skich -Karol Estreicher
5. Kronika szko?y podstawowej w Rad?owie - W?adys?aw Mika
6. Przes?dy zabobony, ?rodki lecznicze i wiara ludu w Rad?owie - Franciszek Gawe?ek
7. Historia parafii Rad?ów - ks. Józef Wa?aszek
8. Strona internetowa Uniwersytetu Jagiello?skiego.


Znani Rad?owianie



Franciszek Ziejka
Prof. dr hab. Franciszek Ziejka
JM Rektor Uniwersytetu Jagiello?skiego

Historyk literatury polskiej, badacz ?wiadomo?ci zbiorowej Polaków.
Urodzi? si? w 1940 r. w Rad?owie. Studia z zakresu filologii polskiej odby? na Uniwersytecie Jagiello?skim.
Doktoryzowa? si? w 1971 roku, habilitowa? w 1982 roku, tytu? profesora otrzyma? w 1991 roku, stanowisko profesora zwyczajnego - 1998.
W 1996 zosta? cz?onkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiej?tno?ci. Od 1963 roku jest zatrudniony w Uniwersytecie Jagiello?skim. Trzykrotnie by? delegowany do pracy w uniwersytetach zagranicznych: w latach 1970-73 pracowa? w Uniwersytecie Prowansalskim w Aix-en-Provence; w roku akademickim 1979-1980 za?o?y? lektorat j?zyka i kultury polskiej na Uniwersytecie w Lizbonie; w latach 1984-88 wyk?ada? w paryskim Instytut National des Langues et Civilisations Orientales (Paris III-Nouvelle Sorbonne). W roku akademickim 1988/89 by? wicedyrektorem Instytutu Filologii Polskiej UJ, w latach 1990-1993 dziekanem Wydzia?u Filologicznego UJ; od 1993 r. do 1999 r. by? prorektorem ds. ogólnych UJ.

Autor wielu ksi??ek, w tym m.in.:

W kr?gu mitów polskich (1977)
II wyd. poszerzone pt. "Wesele" w kr?gu mitów polskich w 1997);
Studia polsko--prowansalskie (1977),
Moje spotkania z Portugali? (1983),
Z?ota legenda ch?opów polskich (1985),
Panorama Rac?awicka (1985; II wyd. zmienione - 1998);
Pary? m?odopolski (1993),
Nasza rodzina w Europie (199);
Poeci, misjonarze, uczeni.
Z dziejów kultury i literatury polskiej (1998).
Og?osi? drukiem korespondencj? W?adys?awa Orkana z matk?, Katarzyn? Smreczy?sk? (Dialog serdeczny, 1988).
Opracowa? krytyczne wydanie w serii Biblioteki Narodowej Ch?opów W.S. Reymonta. Wspólnie z M. Delaperri?re og?osi? w 1991 obszern? antologi? pt. Panorama de la littérature polonaise des origines a 1822. Jest autorem sztuk teatralnych zrealizowanych przez teatr Faktu TV: Narodziny legendy (1988), Polski listopad (1989), Traugutt (1991) oraz licznych s?uchowisk radiowych (m.in. Kamienna ksi?ga dziejów, A sta?o si? to w zapusty; Ty dla Polski b?dziesz per??). W 1996 roku za ?yczenie Papie?a Jana Paw?a II wspólnie z M. Bobrownick? zorganizowa? w Castel Gandolfo sympozjum naukowe: Wspó?cze?ni S?owianie wobec w?asnych tradycji i mitów.
Jest laureatem kilkunastu nagród, m.in. Ministra Edukacji Narodowej, Nagrody im. Tomasza Nocznickiego, Nagrody Fundacji im. W?odzimierza Tetmajera, Nagrody literackiej miasta Krakowa im. K. Wyki.

W 1994 roku otrzyma? od premiera Republiki Francuskiej Palmes Academiques


Helena Urbanik Ps. J?tka - poetka, malarka

Urodzi?a si? 4 lipca 1934 r. w Rad?owie przy ul. Zako?ciele 20.
Ucz?szcza?a do Szko?y Podstawowej w Rad?owie, a nast?pnie do Gimnazjum Ceramicznego w Szczawnie Zdroju (wydzia? malarski). Gimnazjum uko?czy?a z wyró?nieniem i dyplomem oraz prawem wst?pu na wy?sz? uczelni?. Zaocznie uczy?a si? w I Liceum w Tarnowie, gdzie zda?a matur?. Za pierwszym podej?ciem zda?a egzamin na wydzia? prawa na UJ w Krakowie. Studiuje tylko przez dwa lata. Uko?czy?a wiele kursów np. kurs dziennikarski. Pracowa?a w latach 60 tych jako dziennikarka w Nowinach Brzeskich, wspó?pracowa?a tak?e z tarnowskim TEMI. Pracowa?a jako nauczycielka w szko?ach podstawowych i ?rednich, pracowa?a jako sekretarka, ksi?gowa i kadrowa.
Swe pierwsze wiersze og?osi?a w dodatku literackim "K?os".
Twórczo??:
"W dzie? jak w t?um",
"Królestwo",
"?wi?tokradzki pejza?",
"Kantyczki i wiersze u?omne",
"Zmierzch krótkiego lata",
"Na torze",
"Bia?y autobus"
Dokonania malarskie to liczne portrety, pejza?e - oko?o 80 prac


Franciszek Gawe?ek

Syn ch?opa, urodzony w 1884 r. w Rad?owie. Po uko?czeniu szko?y ludowej trafi? w 1899 r. do tarnowskiego gimnazjum, a w 1907 r. na Uniwersytet Jagiello?ski. Przez 5 lat studiowa? archeologi? prehistoryczn?, etnografi? i antropologi?. Gawe?ek w swoich badaniach skupi? si? na regionie rad?owskim. Zadebiutowa? jako etnograf rozprawk? "Czarownik z Rz?chwy w powiecie brzeskim". W 1910 r. powsta?a rozprawa pt. "Przes?dy, zabobony, ?rodki lecznicze i wiara ludu w Rad?owie". W tym samym roku og?osi? rozpraw? pt. "Konik zwierzyniecki", a w nast?pnym "Palma, jajko i ?migus w praktykach wielkanocnych ludu polskiego". "W dziejach nauki polskiej zapisa? si? jako autor cennej "Bibliografii ludoznawstwa polskiego" (1914 r.), a tak?e "Bibliografii ludoznawstwa litewskiego" (1918 r.). w latach 1913 - 1919 pracowa? jako nauczyciel w VII Gimnazjum A. Mickiewicza w Krakowie. Inne jego utwory nie og?oszone drukiem to: "O znaczeniu masek zwierz?cych w zwyczajach ?wi?tecznych ludowych", "O znaczeniu liczb czarodziejskich w wierzeniach i praktykach lekarskich ludu". W 1919 r. powo?any zosta? przez w?adze Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego na utworzon? specjalnie dla niego katedr? etnografii. Katedry tej nie obj??.
Zmar? w Cz?stochowie dnia 8 wrze?nia 1919 r. na trzy tygodnie przed rozpocz?ciem roku akademickiego. Pochowano go na cmentarzu w Rad?owie.

Jan Krawecki

W dniu 1 marca 1873 r. Jan Krawecki zosta? redaktorem odpowiedzialnym "W?o?cianina" - czasopisma ilustrowanego dla ludu, wydawanego w Krakowie jako dwutygodnik.
W?o?cianin by? kontynuatorem "Nowin ze ?wiata", drukowa? powiastki i poezj? dla ludu, rozprawki z historii polskiej, wskazówki dla gospodarzy, artyku?y o tre?ci religijnej, a tak?e recenzje ksi??ek ludowych. Krawecki za wszelk? usi?owa? wci?gn?? ch?opów do ?ycia obywatelskiego i narodowego. Temu celowi s?u?y?y liczne artyku?y i wiersze: "powiastka z 1831 r. pt. "Wdzi?czny syn" (1873, nr 12), "Pojednanie" (1874, nr 6), "Ojczyzna" (1874, nr 11).
W tym samym czasie Jan Krawecki podj?? wspó?prac? z ludowym pismem "Zagroda" ukazuj?cym si? w Krakowie. W dniu 1 czerwca 1874 r. przyj?? obowi?zki redaktora, które pe?ni? do marca 1876 r.
Jego twórczo?? przekonuje o ca?kowitym oddaniu sprawie u?wiadamiania narodowego ch?opów.
Przy?wieca?a mu tylko jedna idea: odrodzenie Polski wspólnymi si?ami ca?ego narodu w tym tak?e ch?opów. W wierszu pt. W przysz?o?ci pisa?:
Ma?y czy du?y, bogaty ubogi,
Równym zapa?em, równym po?wi?ceniem,
Bierze bro? w r?k? i spieszy na wrogi
By polec za wolno?? lub wróci? z imieniem.
W "Zagrodzie" 1873 r. ukaza? si? obszerny artyku? o zwyczajach Bo?onarodzeniowych pt. "Cudak". Autor opisuje zwyczaj "który w ?adnej innej okolicy nie ma miejsca", chodzi o zabawy w dzie? ?w. Szczepana.
Noc? z Bo?ego Narodzenia na ?w. Szczepana parobcy wykradaj? ch?opu konia i utrzymuj? go w ukryciu. Ze s?omy i podartej odzie?y robi? tymczasem pajaca zwanego cudakiem, którego wsadzaj? na konia. W czasie sumy prowadz? skradzionego konia z cudakiem pod ko?ció? by go pu?ci? w t?um po sko?czonej mszy. "Powstaje wrzawa, ?miechy i uganianie si? za cudakiem. Jedni zatrzymuj? konia, inni rzucaj? na cudaka ?nieg lub potr?caj? go". Dopiero po d?ugiej zabawie ko? wraca do w?a?ciciela.
Jan Krawecki stwierdza, ?e jest to bardzo stary zwyczaj. Przypuszcza i? prawdopodobnie datuje si? od czasu najazdu szwedzkiego.
Z up?ywem lat Jan Krawecki da? si? pozna? jako autor popularnych opracowa? historycznych:
"Dzieje Polski i Monarchii Austro - W?gierskiej" (1882), "Dzieje Polski" (1888), a tak?e "Rozmówki polsko - niemieckie".

Janina Mandziara

Urodzi?a si? dnia 19 kwietnia 1910 r. w Ernsdorf. Ojciec zarz?dza? maj?tkami szlacheckimi i nierzadko zmienia? miejsce pobytu. Po uko?czeniu gimnazjum i liceum ogólnokszta?c?cego przyj?ta zosta?a na pierwszy rok studiów na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim na wydz. Humanistycznym, sekcja polonistyczna, po uko?czeniu, których rozpocz??a prac? nauczycielsk? w Gimnazjum w Toruniu. Nauczaj?c, utrzymywa?a swoj? matk? i pomaga?a swojemu bratu Micha?owi w studiach W Wy?szej Szkole Oficerskiej Piechoty. Jednocze?nie wiele pracy spo?ecznej podejmowa?a szerz?c polsko?? na Warmii i Mazurach na pograniczu Prus Wschodnich.
Za t? prac? zosta?a odznaczona Srebrnym Krzy?em Zas?ugi II Rzeczpospolitej przez Premiera Rz?du S?awoja Sk?adkowskiego w dniu 5 wrze?nia 1938 r. po napa?ci wojsk niemieckich na Polsk? w dniu 1 wrze?nia 1939 r. z kart? mobilizacyjn? i torb? sanitarn? jecha?a za wycofuj?cymi si? polskimi oddzia?ami opatruj?c rannych na polach bitew. Tak dojecha?a do ?oniowa pod Sandomierzem, gdzie znalaz? si? jej ojciec Jan Mandziara. Natychmiast musia?a zaj?? si? przywiezieniem ze szpitala ci??ko rannego brata porucznika Micha?a Mandziar?. W listopadzie 1939 r. fornal dworski rzuci? pod nogi id?cemu Janowi Mandziara granat wskutek czego ojciec zmar? mimo pomocy lekarskiej. Ranny porucznik Micha? Mandziara nim powróci?o mu zdrowie przyst?pi? do zwi?zku walki zbrojnej, przekszta?conego pó?niej w AK i wci?gn? do konspiracji swoj? siostr?, która zosta?a sanitariuszk? II Kieleckiej Dywizji Piechoty Legionowej AK i zajmowa?a si? wywiadem nosz?c pseudonimy ?Maria" i ?Wydra". Jeszcze podczas okupacji niemieckiej na ziemiach polskich dwukrotnie ratowa?a ?ycie brata, majora pseudonim ?Siwy" dowódc? batalionu Dywizji Kieleckiej AK wyrywaj?c go z r?k Niemców. Po rozwi?zaniu AK genera? Okulicki da? rozkaz majorowi Mandziara likwidacji oddzia?u AK. Podczas wykonywania zosta? aresztowany przez UB w Cz?stochowie i osadzony w wi?zieniu w Kielcach. Powiadomiona siostra trzeci raz uratowa?a brata skazanego przez UB na ?mier?. Nast?pnie dokona?a przerzucenia go do korpusu polskiego na zachodzie. Od 1951 r. pracowa?a ucz?c w Szkole Podstawowej w Rad?owie. W 1967 r. przesz?a na emerytur? i wyjecha?a do brata do Londynu. W 1997 r. wróci?a do Rad?owa. Zmar?a 27 kwietnia 2001 r. i zosta?a pochowana na tutejszym cmentarzu.

Ks. biskup Antoni Ga?ecki h. Junosza

Urodzi? si? 22. 03. 1811 r. w Rad?owie. Jego ojciec Teodor by? rz?dca miejscowego klucza gospodarczego Funduszu religijnego. Matka Franciszka z domu Weiss z Wiednia. W 15 roku ?ycia przenios? si? wraz z matk? do Wiednia i tu uko?czy?a szko?? ?redni? i studia teologiczne na Uniwersytecie Wiede?skim.
?wi?cenia kap?a?skie otrzyma? w Wiedniu w dniu 8 marca 1834 r. , a w dniu 26 stycznia 1837 r. promocj? na doktora teologii na Uniwersytecie Wiede?skim. Ju? 4 wrze?nia 1835 r. proponowano mu katedr? dogmatyki na Uniwersytecie Lwowskim, ale 3 sierpnia 1838 r. jako kap?an diecezji tarnowskiej przyj?? katedr? egzegezy Starego Testamentu i J?zyków Orientalnych w Instytucie Teologicznym w Tarnowie. Przed 1845 r. zosta? nadto rz?dc? konsystorza i profesorem religii i pedagogiki w gimnazjum tarnowskim, a nieco pó?niej jego dyrektorem. W 1846 r. podj?? nadto wyk?ady teologii normalnej w seminarium duchownym. W dniu 28 maja 1850 r. cesarz Franciszek Józef I zamianowa? go pra?atem scholastykiem.
W Tarnowie zyska? opini? gorliwego patrioty austriackiego. Ju? 1851 r. wysuwano go na biskupstwo tarnowskie.
Konsekracj? biskupi? przyj?? w Rzymie dnia 19 pa?dziernika 1862 r. , a 11 grudnia przej?? rz?dy ko?cielne w Krakowie. Dnia 17 listopada 1868 r. papie? Pius IX zamianowa? go asystentem tronu papieskiego.
Po nominacji opu?ci? Kraków i uda? si? do Wiednia, gdzie zamieszka? w klasztorze bonifratrów. Pozostawi? po sobie drukowan? rozpraw? doktorsk?, dziesi?? listów pasterskich i kilka innych druków.. zmar? w dniu 10 marca 1885 r. w Wiedniu i tam zosta? pochowany przez metropolit? lwowskiego.